AKTUALNOŚCI
Zapobieganie zaburzeniom słuchu u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym – poradnik surdopedagoga cz. II
12.05.2020
Rodzaje niedosłuchu
Do zaburzeń słuchu zaliczamy niedosłuch, szumy uszne i nadwrażliwość słuchową. Najczęstsze rodzaje niedosłuchu to zaburzenia typu przewodzeniowego, powstające przy uszkodzeniach wrodzonych lub nabytych w uchu zewnętrznym lub środkowym. Przyczyny tych zaburzeń mogą być różne – np. zatkanie ucha woszczyną, urazy, stany zapalne uszu, uszkodzenia łańcucha kosteczek słuchowych, uszkodzenia błony bębenkowej, nieprawidłowe działanie trąbki słuchowej, deformacje w obrębie ucha zewnętrznego i środkowego, wrodzone wady rozwojowe ucha zewnętrznego i środkowego. W takim przypadku dziecko źle słyszy głównie tony ciche i niskie. W mowie zanikają nieakcentowane i końcowe sylaby słów, zmieniony jest akcent, dynamika i melodia mowy. Niedosłuch tego typu określa się czasem jako zaburzenie ilościowe. Siła dźwięku jest zmniejszona przy zachowaniu zdolności rozróżniania podstawowych elementów języka. W tym typie niedosłuchu w większości przypadków możliwe jest poprawienie słyszenia przez leczenie farmakologiczne lub operacyjne. Leczenie powinno się podejmować jak najwcześniej, pamiętając, że część stanów zapalnych ucha środkowego może prowadzić do jego trwałych uszkodzeń. Wtedy stan słuchu można poprawić jedynie w wyniku zabiegu operacyjnego. Dzieci często prezentują okresowo gorsze słyszenie wywołane zaburzeniami przewodzenia dźwięków. Rodzice, a także nauczyciele powinni być szczególnie wrażliwi na nietypowe zachowanie dziecka, zwłaszcza po przebytych zakażeniach, chorobach uszu. W takiej sytuacji należy zawsze skontrolować słuch dziecka.
Zaburzenia typu odbiorczego
Drugim rodzajem niedosłuchu są zaburzenia typu odbiorczego. Powstają one na skutek uszkodzenia części odbierającej dźwięki. Może to dotyczyć ślimaka lub pozostałych odcinków drogi słuchowej. Uszkodzenia, które określa się mianem niedosłuchu zmysłowo-nerwowego, z reguły są trwałe. Ten typ niedosłuchu jest zaburzeniem jakościowym, ponieważ odbierane dźwięki są silnie zmienione, zdeformowane. Chory traci zdolność akustycznego różnicowania poszczególnych dźwięków mowy, a więc i wypowiedzi, pogarsza się rozumienie mowy. Dotyczy to przede wszystkim słyszenia w zakresie tonów wysokich. Stan ten ma bezpośrednie i oczywiste konsekwencje dla rozumienia mowy i rozwoju poznawczego. Trwałego niedosłuchu typu zmysłowo-nerwowego nie można wyleczyć za pomocą leków lub zabiegu operacyjnego. Medycyna nie powiedziała jednak jeszcze ostatniego słowa. Obecnie u części dzieci dotkniętych głębokim niedosłuchem możliwe jest zastosowanie wszczepu ślimakowego. Nie przywraca to utraconego fizjologicznego słuchu, ale daje możliwość dostępu do informacji znajdujących się w środowisku akustycznym, ich odbiór, analizę i na tej podstawie rozwój mowy i języka. Zasadą jest, aby dziecku dotkniętemu niedosłuchem typu zmysłowo-nerwowego jak najwcześniej założyć aparat, a jeżeli nie da to oczekiwanych postępów w rozwoju słuchowym, zoperować – wszczepiając implant ślimakowy.
Zaburzenia mieszane
Oprócz niedosłuchów o typie przewodzeniowym czy odbiorczym zdarzają się także zaburzenia mieszane. Są one następstwem jednoczesnego uszkodzenia aparatu przewodzącego i odbierającego dźwięki. Takie dziecko słyszy nie tylko mniej i słabiej, ale również mniej wyraźnie, w sposób bardziej zniekształcony. Często dzieci, u których wykryto niedosłuch odbiorczy, nie są podejrzewane o dodatkowe uszkodzenie w części przewodzącej dźwięki, a przecież chorują tak samo jak dzieci słyszące i stany zapalne uszu mogą u nich doprowadzać do okresowych lub nawet trwałych uszkodzeń w obrębie aparatu przewodzącego dźwięki. Wtedy dotychczasowe możliwości słyszenia pogarszają się i dzieci odbierają o wiele mniej sygnałów z otaczającego świata, słyszą słabiej lub przestają słyszeć. Jest to zawsze duży problem powodujący zahamowanie procesu rehabilitacji.
Zaburzenia centralne
Ostatni rodzaj niedosłuchu stanowią zaburzenia centralne – powstałe w następstwie uszkodzeń poszczególnych struktur i połączeń między nimi w mózgu – m.in. zlokalizowanych obustronnie w okolicach płata skroniowego. Prowadzą do nich drogi słuchowe od każdego ucha, bezpośrednie lub skrzyżowane. Niedosłuch tego typu charakteryzuje się zaburzeniami rozpoznawania i różnicowania zjawisk dźwiękowych, szczególnie dźwięków mowy. W zależności od umiejscowienia i nasilenia zmian oraz czasu ich powstania dziecko ma problemy wynikające z zaburzeń wyższych funkcji słuchowych objawiające się: trudnościami w rozwoju mowy biernej i czynnej, rozumieniem mowy, dysleksją, dysgrafią, zaburzeniami uwagi słuchowej. Leczenie polega na długotrwałej rehabilitacji, a praca nad rozwojem mowy wymaga wiele umiejętnego i konsekwentnego wysiłku ze strony rodziców i osób rehabilitujących. Wyniki jednak nie zawsze są satysfakcjonujące. Takie zaburzenia mogą współistnieć z obwodowym niedosłuchem odbiorczym. W badaniach Instytutu zaburzenia tego typu o różnym nasileniu stwierdzono u ponad 25% dzieci w wieku szkolnym.
Niedosłuch jednostronny
Osobnym problemem jest niedosłuch lub głuchota jednostronna, które jak każdy ubytek słuchu, zwłaszcza u dzieci, mogą powodować zaburzenia w procesie komunikowania się z otoczeniem, problemy w nauce i w kontaktach z rówieśnikami. W przypadkach jednostronnego niedosłuchu częściej niż w innych wadach słuchu może pojawić się również dysfunkcja narządu przedsionkowego, objawiająca się zaburzeniami równowagi. W Klinice Audiologii IFiPS w Warszawie przeprowadzono badania nad porównaniem konsekwencji uszkodzeń prawostronnych i lewostronnych. Z badań tych wynika, że istnieją odmienne objawy głuchoty prawo-i lewostronnej w zakresie zachowań językowych, emocjonalnych i osiągnięć szkolnych uczniów. W głuchocie prawostronnej obserwuje się więcej trudności w zakresie komunikacji językowej, a przede wszystkim problemy w porozumiewaniu. Obserwuje się również mniejszą aktywność szkolną tych dzieci i nieco gorszą średnią ocen. W przypadkach głuchoty lewostronnej na pierwsze miejsce wysuwają się problemy emocjonalne: niezrównoważenie emocjonalne, skłonność do załamań, nerwowość, drażliwość, brak pewności siebie w kontaktach z innymi, płaczliwość. W zakresie osiągnięć szkolnych wyraźnie preferowane są przedmioty ścisłe (dlatego, że z ucha prawego informacja biegnie szybciej do półkuli lewej – racjonalnej). Kłopoty z językiem polskim mogą wynikać z braku umiejętności całościowego postrzegania problemów i zagadnień estetycznych i emocjonalnych. Pojawiają się także trudności z percepcją muzyki. Objawy te są szczególnie widoczne w przypadkach jednostronnej utraty słuchu powstałej u dzieci w okresie peri –i postlingwalnym. U dzieci z niedosłuchem jednostronnym wrodzonym objawy są znacznie mniejsze, gdyż ośrodki mózgowe rozwijają się od początku inaczej pod wpływem innych strumieni bodźców.
Zalecenia profilaktyczne:
• unikanie przebywania w hałasie
• eliminacja leków ototoksycznych
• zapobieganie i leczenie zakażeń górnych dróg oddechowych
• szczepienia przeciwko chorobom zakaźnym wieku dziecięcego
• unikanie sytuacji, w których występowałoby narażenie na mikrourazy głowy
•zapobieganie urazom akustycznym, między innymi np. przy częstym słuchaniu głośnej muzyki przez słuchawki
Diagnoza osób z uszkodzeniem jednostronnym, szczególnie dzieci i młodzieży, powinna obejmować ocenę:
• sprawności językowych
• sprawności komunikacyjnych
• osiągnięć szkolnych
• trudności wychowawczych
• stosunków rodzinnych
• procesów myślowych
• rozwoju emocjonalnego, uczuciowego i społecznego
• pamięci i uczenia się
Istnieje zatem potrzeba diagnozy wielospecjalistycznej:
1. Audiologicznej (przyczyna, czas powstania uszkodzenia narządu słuchu, miejsce uszkodzenia, stopień ubytku słuchu, leczenie, dodatkowe uszkodzenia).
2. Logopedycznej (ocena sprawności językowej i komunikacyjnej, a także w pewnym stopniu poznawczej).
3. Pedagogicznej(ocena dojrzałości i osiągnięć szkolnych, trudności wychowawczych).
4. Psychologicznej (ocena rozwoju funkcji poznawczych, rozwoju uczuciowego i społecznego).
Postępowanie w głuchocie jednostronnej u dzieci powinno obejmować następujące zagadnienia:
• ustalenie czasu wystąpienia głuchoty
• określenie charakteru głuchoty – nagła czy postępująca
• próbę ustalenia etiologii głuchoty
• wykonanie zestawu badań audiologicznych i testów diagnostycznych
• podjęcie leczenia farmakologicznego w przypadkach nagłej głuchoty jednostronnej
• próbę dopasowania aparatu słuchowego metodą CROSS i uzyskanie efektu stereofonicznego słyszenia opartego na jednym uchu
• zalecenia profilaktyczne dotyczące słuchu
• skierowanie do poradni pedagogiczno-psychologicznej z sugestiami co do dalszego kształcenia ponadpodstawowego
• okresową kontrolę audiologiczną
Na podstawie opracowania
Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu, Międzynarodowe Centrum Słuchu i Mowy w Kajetanach
materiały zebrała Ewa Kwiatkowska
